BIP > INFORMACJE OGÓLNE > Dzieje książki w Kołobrzegu
A+A-
DrukujPodgląd wydrukuWygeneruj PDFPDFgen

Dzieje książki w Kołobrzegu

dr Hieronim Kroczyński

 Dzieje książki i bibliotek w Kołobrzegu


Pierwsze książki w Kołobrzegu pojawiły się zapewne w roku 1000 wraz z biskupem Reinbernem. Były to księgi rękopiśmienne o tematyce liturgicznej i biblijnej. Okres nawrotu do pogaństwa trwający około stu lat zmiótł wszystko. Dopiero po wyprawach Bolesława Krzywoustego na Kołobrzeg (1103 i 1107) i włączeniu Pomorza Zachodniego do państwa polskiego (1122 – 1124) powróciło na te ziemie chrześcijaństwo, a wraz z nim księgi kościelne. Biskup Otto z Bambergu, prowadzający z inicjatywy polskiego władcy  chrystianizację Pomorza Zachodniego, przebywał wraz z orszakiem w Kołobrzegu w grudniu 1124 r. i styczniu 1125 r. Tu poświęcił kościół NMP, późniejszą kolegiatę. Ustanowiona przy kołobrzeskim kościele jeszcze w XII wieku kapituła kolegiacka odegrała poważną rolę w rozwoju oświaty i piśmiennictwa w regionie. Jeden z kanoników – scholastyk zajmował się nauczaniem, a później sprawował nadzór nad szkołą. Dzięki kapitule powstał w Kołobrzegu pierwszy znaczący księgozbiór.

 Powstanie nowego miasta na prawie lubeckim (1255) było okazją pojawienia się w Kołobrzegu pierwszej księgi świeckiej. W związku z długim procesem sądowym w sprawie o morderstwo w kołobrzeskim porcie, jaki toczył się w Kołobrzegu, później w Gryfii i wreszcie w Lubece jako ostatniej instancji odwoławczej, radny Lubeki Albrecht von Bardewik wystąpił z wnioskiem, aby dla władz Kołobrzegu zrobić specjalny odpis kodeksu prawa lubeckiego. Rada Lubeki to zaakceptowała. 5 kwietnia 1297 r. dwaj kołobrzescy radni Jan Gemelin i Jan Kolberg wręczyli kołobrzeskiej radzie przywieziony z Lubeki ów kodeks. Dzieło zawiera 192 artykuły prawa lubeckiego, spisane jest na 86 stronach pergaminu. Z wielką troską przechowywane było w kołobrzeskim ratuszu do 1945r.1
1. Pierwsza strona kołobrzeskiego kodeksu prawa lubeckiego z 1297 r. Reprodukcja z wydania jubileuszowego, Hamburg 2005.

Na bazie wspomnianego wyżej księgozbioru kapituły kolegiackiej po reformacji powstała pierwsza w Kołobrzegu biblioteka publiczna (öffentliche Bibliothek). Założył ją wielki erudyta, pastor i rektor kołobrzeskiego liceum, Walerius Jasche (Jaschius) w roku 16672. Biblioteka mieściła się w kolegiacie nad kaplicą Holków i dlatego nazywano ją Biblioteką Kościoła Mariackiego (Bibliothek der Marienkirche). Była to biblioteka o charakterze naukowym. W jej zasobach było wiele ksiąg rękopiśmiennych, inkunabułów, a także cenne zbiory specjalne m. in. kamienna tablica z okolicznościowym tekstem ze średniowiecznej Bramy Panewników rozebranej w 1662 r.

 Druga połowa XVII wieku to także początki rozwoju drukarstwa w Kołobrzegu. Miasto należało już do Brandenburgii, było miastem – twierdzą, portem wojennym, ale także stolicą brandenburskiego Pomorza, siedzibą gubernatora, sądu i wielu innych urzędów. Nowe władze zaczęły traktować podwładnych prawie jak mieszkańców koszar. Całe życie miało toczyć się zgodnie z wydanymi regulaminami, które miały być rozpowszechniane w formie drukowanej. W związku z tym zaczęli się tu osiedlać drukarze i wydawcy. Wszyscy nazywali siebie „Buchdruker” (drukarz książek). Do tego dodawali jeszcze „elektorski”  lub „rady miasta”. Za pierwszego kołobrzeskiego drukarza uważa się Jakuba Heise, który przybył do stołecznego miasta nad Parsętą już w roku 1654. Następnymi byli: Jakub Kuse (po jego śmierci firmę prowadziła wdowa), Ludwik Röder, Georg Bothe i Berger Campe.3 Po przeniesieniu stolicy prowincji do Stargardu (później do Szczecina) wyprowadzili się z naszego miasta także drukarze.

 Na dorobek tego najstarszego okresu kołobrzeskiego drukarstwa składa się kilkaset druków okazjonalnych oraz regulaminów, których zachowało się kilkadziesiąt, a także jedna książka. Zachowały się m. in. regulaminy wesel, zaręczyn, chrztów i pogrzebów, regulamin czyszczenia zbiorników wodnych, regulamin ogniowy, zakaz używania ognia oraz palenia ognisk w lasach i inne. Owa książka to dzieło Marcina Rango „Kolberga togata” (kołobrzeżanie w togach) zawierająca krótkie charakterystyki teologów, prawników, medyków i filozofów urodzonych bądź też działających w Kołobrzegu w okresie ostatniego półtora wieku. Książka i wiele drobnych druków znajduje się w zbiorach Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie.

2. Strona tytułowa książki Marcina Rango „Colberga togata” wydanej w Kołobrzegu w drukarni Jakuba Kuse w 1668 r. (ze zbiorów Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie).


 W wieku XVIII źródła odnotowują tylko bardzo krótką działalność w latach 30-tych „drukarza króla pruskiego” Tobiasa Christopha Tille. Zachowało się kilka przez niego wydrukowanych  regulaminów obowiązujących w mieście – twierdzy.

 W latach 30-tych XIX w. zaczyna się rozwijać uzdrowisko, które obok terapii medycznej pełniło też funkcję kulturotwórczą. Powstaje teatr, orkiestra, chór, działalność wydawnicza i biblioteczna. W 1824 r. przybył tu z Prus Wschodnich Karl Ludwik Zink. Założył drukarnię i rozpoczął przygotowania do wydawania lokalnej gazety. W sobotę 9 lipca 1825 r. ukazał się jej pierwszy numer. Tytuł: „Colberger Wochenblatt”. Był to tygodnik ukazujący się w każdą sobotę. Składał się z tzw. części naukowej, w której dominowała tematyka historyczna i z części informacyjnej o wydarzeniach w mieście. Redaktorem naczelnym pisma był pastor dr Johann Gottlieb Wilhelm Maaβ (1791-1861). Niektóre artykuły podpisywał pseudo-nimem „Theophilos”. Pastor później zrezygnował ze stanowiska na-czelnego redaktora, ale przez wiele lat jeszcze był jego aktywnym współpracownikiem.

 W kwietniu 1828 r. Zink sprzedał drukarnię wraz z gazetą  i powrócił do Prus Wschodnich. Nowym właścicielem został E. G. Hendeβ, który podobne zakłady miał już w Stargardzie i Koszalinie. Kołobrzeską drukarnię prowadził jego uczeń Karol Fryderyk Post (1804 – 1859). Ten jeszcze w 1828 r. wykupił od swojego szefa drukarnię i założył firmę pod własnym nazwiskiem: „C. F. Postsche Buchdruckerei und Verlag”. Firma pod tą nazwą istniała do końca czasów niemieckich, pomimo że jej właścicielami była już rodzina Jancke (potomkowie córki Posta). Wydawana przez to wydawnictwo  gazeta dwukrotnie zmieniała tytuł: od 9 XI 1852 – „Zeitung fűr Pommern”, od 1910 r. „Kolberger Zeitung  fűr Pommern”. Wydawnictwo początkowo mieściło się przy ul. Schlieffenów (obecnie ul. E. Gierczak), a od 1866 r. w zabytkowym domu dawnej komendantury twierdzy u zbiegu obecnych ulic Armii Krajowej i Katedralnej.

 W połowie XIX w. pojawiły się nowe gazety związane z partiami politycznymi. Krótkotrwały żywot miały: „Pommersche Boten fűr Stadt und Land”, „Volksbote“ i „Kolberger Volksblatt“.

 W latach 1858 – 1910 ukazywała się gazeta „Lipskische Kol- berger Zeitung“. Założył ją gdańszczanin Richard Wilhelm Antonius Lipski  (syn Polaka i Niemki, w dzieciństwie utracił ojca, wychowy-wali go rodzice matki). Drukarnia Lipskiego znajdowała się przy obecnej ul. Ratuszowej (obok gmachu Urzędu Miejskiego z prawej strony). Po śmierci Richarda w 1883 r. firmę prowadziła wdowa Wilhelmina Zofia (z d. Sternberg, ur. w Bagiczu), a później syn Hans Robert.

 Wydawca Johannes Courtois (siedziba wydawnictwa przy obecnej ul. Narutowicza) wydawał aż dwie gazety: od 1872 r. gazetę powiatową „Colberg – Cőrliner Kreisblatt” i od 1881 r. „Kolberger Volks-Zeitung”, później „Kolberger Tageblatt” (od 1926 r. w nowym gmachu u zbiegu obecnych ulic Walki Młodych i Granicznej.4

 Od 1898 r. swoją gazetę miało też uzdrowisko – „Kolberger Bade – Blatt”, której wydawcą była jego dyrekcja. Od 1937 r. zaczęła się ukazywać podobna gazeta o nazwie „Badeanzeiger” dla wsi letniskowych Ustronia Morskiego, Bagicza, Grzybowa i Dźwirzyna. Kilka nowych periodyków powstało w roku 1924: „Der Rote Leuchtturm” – organ miejscowej komórki Komunistycznej Partii Niemiec.

 „Monatsblätter” – miesięcznik Towarzystwa Miłośników Regionu (Kolberger Verein für Heimatkunde). Oryginalną winietę tego periodyku, przedstawiającą kolegiatę osnutą pajęczyną zaprojektował nau-czyciel rysunku Rudolf Behnert.

„Mitteilungen”- pismo Towarzystwa Byłych Uczniów Kołobrzeskiego Gimnazjum. W skromnej szacie edytorskiej ukazuje się do dziś w Hamburgu (wydawca Peter Jancke).

Po dojściu do władzy NSDAP 30 stycznia 1933 r. powstał organ tej partii „Kolberger Beobachter”. Gazeta ukazywała się do czerwca tegoż roku. Później hitlerowcy przejęli najstarszą kołobrzeską gazetę „Kolberger Zeitung für Pommern” oraz „Kolberger Tageblatt” i dokonali fuzji wydawnictw trzech gazet pod kierownictwem partii. Nowe wydawnictwo nazwane zostało „Kolberger Zeitungsverlag” i mieściło się w budynku wydawnictwa „C. F. Postsche Buchdruckerei und Verlag”. Ten nowy partyjny twór zaczął wydawać gazetę „Kol-berger Zeitung” – oficjalny organ NSDAP dla miasta i powiatu. Pierwszy jej egzemplarz ukazał się 1 lipca 1933 r. W winiecie gazety znajdował się orzeł ze swastyką, a nie jak to było dotychczas w koło- brzeskich gazetach herb miasta. Poza tym mniejszą czcionką podane były nazwy dotychczasowych zlikwidowanych gazet. Po pewnym czasie z tego ostatniego zrezygnowano. Pod winietą była jeszcze informacja: „Verlag: Kolberger Zeitungsverlag.  Druck: C. F. Postsche Buchdruckerei und Verlag”.

 Gazety o innych orientacjach politycznych były zakazane. Pozostawiono tylko wspomniane wyżej periodyki uzdrowiskowe i organizacji społecznych, które musiały jednak realizować politykę partii. Zobligowane były do zamieszczania nakazanych przez partię artykułów politycznych zupełnie nie związanych  z tematyką, jaką zajmowało się dane pismo.

 Wszyscy wydawcy gazet wydawali też książki, przeważnie dotyczące Kołobrzegu, ale przede wszystkim foldery, przewodniki, informatory, poradniki dla kuracjuszy, pocztówki, ilustracje typu pamiątkowego itp. Ze względu na dużą ilość kuracjuszy polskich, w działalności wydawniczej uwzględniano także zapotrzebowanie tej grupy. Dwa pierwsze poradniki dla kuracjuszy wydano także w tłumaczeniu polskim.5

 Jeszcze w XIX w. powstało w Kołobrzegu ok. dziesięciu wypożyczalni książek i czytelni. Znajdowały się one we wszystkich wydawnictwach i prawie wszystkich księgarniach, a także w niektórych hotelach i zakładach gastronomicznych. Do uzdrowiska przyjeżdżali wówczas ludzie bogaci na pewnym poziomie kulturalnym i intelektualnym, najczęściej ziemianie, urzędnicy, nauczyciele, duchowni i przedstawiciele wolnych zawodów. Zapotrzebowanie na książkę i gazetę było bardzo duże. O czytelniach i wypożyczalniach książek informują wszystkie przewodniki i foldery. Oferowano książki i gazety w czterech językach, oprócz niemieckiego w języku francuskim, angielskim i polskim. Były też czytelnie specjalizujące się w literaturze w jakimś języku. Np. przewodnik wydany w latach 60-tych XIX w. przez wspomniane już największe wydawnictwo C. F. Post na stronie 66 informuje o czytelni polskiej i francuskiej Roberta Hersego przy Promenadzie nr 1 (obecnie ul. Spacerowa), a więc w samym centrum ówczesnego uzdrowiska. Informacja podana została tylko w języku polskim, a więc adresowana była do Polaków, a nie Francuzów.



3. Informacja o czytelni polskiej i francuskiej w Kołobrzegu (Führer durch das Sool- und Seebad Colberg b. r. w. , lata 60-te XIX w., s. 66).

W drugiej połowie XIX w. rozpowszechnił się ruch zakładania tzw. bibliotek ludowych (Volksbücherei). W Kołobrzegu taką bibliotekę otwarto 5 maja 1895 r. Była to instytucja miejska. Początkowo mieściła się w podrzędnej gospodzie, a później otrzymała małe pomieszczenie w starym domu przy ul. Katedralnej. Instytucja ta pozostawała w cieniu rozreklamowanej działalności bibliotecznej uzdrowiska. Kierował nią nauczyciel Teodor Kempin, działacz społeczny, muzeolog amator, autor przewodnika (1899).

Biblioteka Ludowa osiągnęła odpowiednią rangę dopiero po I wojnie światowej dzięki bogatemu Amerykaninowi urodzonemu w Kołobrzegu Hermanowi Harderowi (29 IX 1850 – 21 VII 1934)6  znanemu jako Harry T. Harder7. Ten wielki miłośnik książek ofiarował 110 tys. marek na zbudowanie gmachu biblioteki przy Bulwarze Fryderyka (obecnie ul. Jana Frankowskiego 3). Projekt wykonał architekt miejski (wg ówczesnego nazewnictwa Stadtbaurat) dr inż. Heinrich Göbel. Budowę rozpoczęto jesienią 1926 r. a zakończono we wrześniu 1927 r. Bryła budynku i zagospodarowanie wnętrza z niewielkimi zmianami istnieje do dziś (obecnie gmach główny Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Galla Anonima). Szerszy opis budynku zamieścił projektant w swojej książce.8

Nowy budynek zaprojektowany był na bibliotekę wielkości do 14 tys. woluminów. Posiadał dwie czytelnie i salę odczytową, na poddaszu mieszkanie dla bibliotekarza. Był to w tamtych czasach najnowocześniejszy budynek biblioteczny, pierwszy tego typu na Pomorzu Zachodnim.

Wśród bibliotek szkolnych czołowe miejsce zajmowała biblioteka szkoły średniej dla chłopców, która wówczas nazywała się „Gimnazjum Tumskie” (Domgymnasium). Dzięki wieloletnim darom byłych uczniów, często byli to ludzie o wysokim cenzusie naukowym, biblioteka ta miała bardzo wartościowe zbiory. Zdarzało często tak, że jedyny egzemplarz jakiejś książki w Kołobrzegu znajdował się tylko w bibliotece gimnazjum.

Bogate zbiory biblioteczne, gromadzone przez wieki, zniszczyła wojna. Marzec 1945 roku to koniec pewnej epoki życia kulturalnego Kołobrzegu. Szczęśliwym trafem ocalał budynek biblioteki, „Dom Hardera” jak go przed wojną nazywano, który stał się zwornikiem minionej i obecnej epoki.



 4. Gmach Biblioteki Ludowej w Kołobrzegu tzw. Dom Hardera (K. Templin, Heimstätten der Jugend in Hinterpommern, Berlin 1929, s. 122).

Przypisy:

1.  W 1945 r. dzieło zaginęło. Na szczęście w 1921 r. zrobiono jego fotograficzną kopię dla archiwum miasta Lubeki i ta się zachowała. W 2005 r. w związku z obchodami 750-lecia nadania Kołobrzegowi lubeckich praw miejskich wydawnictwo Petera Janckego w Hamburgu wydało kopię kodeksu. Książka zawiera reprint tekstu pierwotnego, transkrypcję na czcionki drukowane, tłumaczenie tekstu na współczesny język niemiecki, glosarium i inne materiały uzupełniające. Tłumaczem tekstu kodeksu jest Thomas Rudert. Pozostałe materiały opracował Rolf Hammel-Kiesow.

2. M. Rango, Colberga togata, Kołobrzeg 1668, s. 40; H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg, Kołobrzeg 1924, s. 487-489. Johannes Voelker w swojej książce „Geschichte der Stadt Kolberg”, Leichlingen 1964 i Hamburg 1984, podał datę założenia biblioteki 1677. Ten zapewne chochlik drukarski został powtórzony w wielu powojennych opracowaniach polskich i niemieckich.

3. R. Stoewer, Geschichte der Stadt Kolberg, Kołobrzeg 1927, s. 208.

4. Tamże, s. 209-210; H. Klaje, Die Firma C. F. Post in Kolberg – obszerny artykuł napisany w 1924 r. dla „Kolberger Zeitung für Pommern“ w związku z jubileuszem firmy . Nadbitka udostępniona przez p. Petera Janckego z Hamburga, syna ostatniego właściciela wydawnictwa.

5. von Bünau, Regeln für den Gebrauch der Sool- und Seebäder, Kołobrzeg 1852; H. Hirschfeld, Kurerfolge des Sool-Bades Colberg, Kołobrzeg 1859.

6. USC Kołobrzeg, Księga Zmarłych 1934, nr 312.

7. Syn rzemieślnika, mając 16 lat wyjechał do Anglii, a później do USA. Był kolejno fryzjerem, dentystą i maklerem nieruchomości. Ożenił się z amerykańską nauczycielką (małżeństwo bezdzietne) i osiedlił się w Scranton w Pensylwanii. Dorobił się ogromnego majątku. Po śmierci żony wrócił do swego rodzinnego miasta ( po 60 latach). Zamieszkał w hotelu „Kaiserhof” na obecnym pl. 18 Marca i oddał się działalności filantropijnej. Między innymi wspomógł finansowo muzeum, kupił nowoczesną sikawkę dla straży pożarnej, karetkę pogotowia dla Czerwonego Krzyża, fundował prezenty gwiazdkowe dla dzieci i wspomagał ludzi pokrzywdzonych przez los. Największe jego dzieła to zbudowanie nowoczesnego gmachu dla biblioteki i utworzenie fundacji swego imienia, której celem było pomaganie zdolnej uczącej się młodzieży z Kołobrzegu. Fundacja ta ze zmienionym nieco statutem istnieje do dziś w Niemczech. Zmarł w szpitalu uzdrowiskowym „Siloah” mając prawie 84 lata. Pochowany został na Cmentarzu Centralnym na Załężu (tam gdzie dziś jest niemieckie lapidarium). Na skromnym nagrobku wyrzeźbiono czarę ofiarną i wyciągnięte doń ręce. (Thea Tiesing, Ein Wohltäter der Stadt Kolberg, Kolberger Zeitung II 1967, s. 3).

8. H. Göbel, Städtebauliche Entwicklung von Kolberg, Düsseldorf (1928), s. 36.



Źródło informacji: brak danych, Data źródła: brak danych,
Zatwierdził do publikacji: Arkadiusz Małek, data publikacji: 2017.03.08, 13:16,
Historia zmian